مقایسه تطبیقی میان عرفان‌های نوظهور و عرفان اسلامی

مقایسه تطبیقی میان عرفان‌های نوظهور و عرفان اسلامی در گفت و گو با حجت الاسلام مظاهری سیف

امروزه با افزایش گرایش معنویت خواهی در بین مردم جهان بخصوص مردم کشور اسلامی ایران، جریانهای معنویت گرا و عرفان نمای فراوانی ظهور و رشد کرده اند که هر یک مدعی رساندن بشر به کمال می باشند. در این بین، حتی تعدادی از آنها از جمله عرفانهای داخلی همچون عرفان حلقه ادعا دارند که مطابق آموزه های اسلامی عمل می کنند، در حالی که دعوت دینی پیامبر به سوی حیات بوده و ارايه معنای متعالی زندگی را به عنوان حیات طیبه با تکمیل رشد اخلاقی انسان هدف قرار داده بودند، این جریانات نیز هدف خود را یافتن معنای زندگی برای زدودن افسردگی ها و ایجاد شور و هیجان در زندگی میان پیروان خود می دانند، از اين رو، لازم است که ضمن بررسی اندیشه های این جریانات، مقایسه تطبیقی میان عرفانهای نوظهور و عرفان اسلامی و تعالیم پیامبر اعظم(ص) صورت بگیرد، به همین منظور سراغ حجت الاسلام و المسلمین مظاهری سیف، موسس و مدیر موسسه بهداشت معنوی، رفتیم.

 

در آموزه های اسلام دستیابی به حیات طیبه و در عرفان های نوظهور، دستیابی به زندگی خوب، یک هدف می باشد. با توجه به این اشتراکات میان عرفان اسلامی و عرفان های نوظهور، دامنه این اشتراکات تا کجا می باشد؟

– در نگاه اولیه، بین معنویت اسلامی و معنویت های نوظهور شباهتهای زیادی وجود دارد که این شباهتها را می توان در چند بخش، دسته بندی کرد؛ یک بخش، اهداف آنها می باشد. در دستیابی به زندگی بهتر و رسیدن به خدا در بعضی معنویت های نوظهور که خداگریز نیستند، هدف مشترک می باشد. بخش دیگر شباهتها نتایج و پیامدهایی مثل آرامش، موفقیت، شادی و سرور در زندگی، بهبود روابط انسانی، معنویت اسلامی و عرفان های نوظهور می باشد؛ البته در حالی که در عرفانهای نوظهور، این موارد جزو اهداف آنها می باشد، در معنویت اسلامی، هدف نمی باشد. بخش سوم از اشتراکات، شیوه های رسیدن به اهداف می باشد. در معنویتها، ساعاتی از روز به برنامه های عملی اختصاص داده می شود که به نام مدیتیشن شناخته می شود و در معنویت اسلامی نیز عبادت مطرح می باشد؛ البته ممکن است با نگاه سطحی نگر، تصور شود که انواع مدیتیشن، شبیه عبادات اسلامی است که این چنین نمی باشد.

با توجه به وجود اشتراکات میان معنویت اسلامی و عرفانهای نوظهور، آیا پیروان این عرفانها آن را همان نسخه دوم و به روز شده عرفان اسلامی می دانند یا اینکه معتقد به تمایز میان این دو می باشند؟

– پیروان این جریانات چند دسته می باشند که با توجه به شبکه ارتباطی افراد و مواجهه با این شباهتها ، قضاوتهای گوناگونی صورت می گیرد. برخی از افراد که به دین و آموزه های اسلامی علاقه مند هستند، اما اطلاعات و توان کافی در تشخیص تمایزات ندارند، ممکن است به این نتیجه برسند که در واقع این معنویتهای نوظهور، همان معنویت اسلامی است که به روز شده است. برخی دیگر که نسبت به اسلام و معنویت اسلامی دلبستگی زیادی ندارند، در مواجهه با این عرفانها و دیدن مشابهت ها به این نتیجه می رسند که این معنویتها می تواند مکمل معنویت های اسلامی باشد. گروه سوم، کسانی هستند که شاید بتوان آنها را به نوعی دین گریز تلقی کرد. این افراد معنویتهای نوظهور را جایگزین های کارآمد و جذاب تر در برابر معنویت اسلامی تصور می کنند. باید توجه داشت که دو گروه اخیر، به نوعی با کمال و خاتمیت دین اسلام و معنویت اسلامی در تعارض می باشد.

با توجه به وجود تفاوتهای موجود، تفاوتهای اساسی میان معنویت اسلامی و عرفانهای نوظهور چه می باشد؟

– در واقع تفاوتها، از همان محورهای مشابهت ها ناشی می شود. در اهداف آنچه شباهت تصور می شود، یک تفاوت بنیادین می باشد. از دیدگاه اسلامی، حیات طیبه زمانی اتفاق می افتد که انسان زندگی خود را در یک بستر ابدی ببیند و تعارض میان زندگی دنیوی و اخروی را برطرف کند، به طوری که زندگی دنیوی در مسیر آخرتش، قرار بگیرد و یک هویت پیدا کند. از این دیدگاه، زندگی دنیوی ظاهری، زندگی اخروی می شود و آخرت باطن زندگی دنیوی. حیات طیبه که در تعالیم پیامبر مطرح شده و قرآن کریم بر روی آن، تاکید بسیاری دارد، قلمرو آن، زندگی ابدی انسان است؛ زندگی که پیش از تولد فرد در دنیا و هنگام پیمان بستن با خدا (أَلَسْتَ بربكمْ قَالُواْ بَلَى) آغاز می شود و تا ابدیت ادامه پیدا می کند. در این بستر حیات طیبه، آنچه زنده است و زندگی می کند، روح انسان است که با تمام پاکی و روشنايی و تمام شکوهی که از خداوند دریافت کرده است (نفخت فیه من روحی)، اما در معنویتهای نوظهور به روح و نسبتی که روح با خداوند دارد، توجه زیادی نمی شود. معنای زندگی در این عرفانها، صرفاً به آرامش ذهنی و آسودگی خیال و در مواردی موفقیتهای مادی و دستیابی به آرزوها محدود می شود، در حالی که در معنویت اسلامی اینها هدف نیست، بلکه هدف بازگرداندن روح به سرچشمه اصلی آن است.

همه تعالیم پیامبر(ص) در این راستا می باشد که انسان از درجه « من روحی» به درجه « روحی» برسد و به روح خدا تبدیل شود. زندگی در این مسیر، حیات طیبه را رقم می زند و حتی کسانی که هنوز به مقصد نهایی نرسیده اند، اما در این راه پیش می روند، پیامدهای جذابی نظیر آرامش، شادمانی، عشق، امید و … تجربه می کنند، البته این موضوعات با آنچه در عرفان اسلامی آمده، تفاوت زیادی دارد.

آرامش وجه مشترک عرفان اسلامی و عرفانهای نوظهور است، چه تفاوتی میان این دو نگرش وجود دارد؟

– از جمله تفاوتها این است که این آرامش در معنویت اسلامی، هدف نیست، بلکه دستاوردی است که انسانی که به زندگی معنوی روی می آورد، آن را تجربه می کند و به میزان رشد و شکوفایی معنوی اش، هرچه بیشتر و بیشتر از این آرامش برخوردار می شود. این آرامشی است که اعماق روح انسان را سیراب می کند، نه آرامشی که در سطح ذهنی باقی می ماند و به کاهش کنشها و فرایندهای ذهنی محدود می شود، چنانچه در بسیاری از معنویتهای نوظهور و سبکهای مدیتیشن می بینیم؛ به طور مثال هدف یوگا، توقف ذهن می باشد یا در عرفان سرخ پوستی و آثار کاستاندا، همین موضوع توقف ذهن مطرح می شود، بنابراین در معنویتهای نوظهور اعم از شرقی و غربی آن، آرامش را در سطح ذهن جست وجو می کنند و نه در اعماق روح.

از جمله مباحثی که در معنویتهای نوظهور بسیار به آن پرداخته شده است، بحث شادمانی می باشد. دیدگاه معنویت اسلامی در زمینه شادمانی چیست؟

– شادمانی در معنویت اسلامی، افق بالايی دارد که بسیار فراتر از طنزها و بازی های ذهنی است که ممکن است برای ساعاتی غم و اندوه را از بین ببرد. سرور و شادمانی در معنویت اسلامی و تعالیم پیامبر اکرم، یکی از نامهای خداست و کسی که در راه خدا پیش می رود، هر گام که به او نزدیک تر می شود، سرور بی پایان را با تمام وجود درک می کند و قدم به قدم بر این شادمانی افزوده می شود؛ بدین ترتیب، اولیاي خدا لبخندشان تنها بر چهره شان نقش نمی بندد، بلکه قطره ای از دریای سرور و شادمانی که روح و قلبشان در آن غوطه ور می باشد.

آیا این شادمانی باطنی منحصر به روح است یا اینکه برای زندگی مادی نیز و نحوه شاد زیستن، در آموزه های اسلام به آن توجه شده است؟

– صد البته، این شادمانی یک موضوع پنهانی و صرفاً درونی نمی باشد، بلکه تمام وجود و زندگی انسان معنوی را فرا می گیرد، به طوری که حتی دیگران نیز، با دیدن او، با بودن در کنار او، احساس آرامش و شادمانی می کنند. مشکل ما این است که تاکنون شادمانی را تجربه نکردیم و آن را تنها منحصر در قهقهه زدن و مطالب طنزآمیز، کردیم. شادمانی در حقیقت یک نیروی عظیمی است که در ارتباط با خداوند فعال می شود و در ظاهر و زندگی زمینی جریان می یابد. این ویژگی از خصلتهای برجسته پیامبر(ص) بود که همواره چهره بشاش و خندان داشت که این شادمانی یک ژست و ظاهرسازی نبود، بلکه حقیقت وجود پیامبر بود که هر کس او را می دید، شاد می شد، احساس آرامش می کرد و با تمام قلب به او عشق می ورزید.

با توجه به آموزه های پیامبر(ص) چه تفاوتهای دیگری میان دیدگاه معنویت اسلامی با معنویت های نوظهور، وجود دارد؟

– روش پیامبر وبرنامه های عملی عبادی و توصیه های اخلاقی یک تفاوت جدی است که میان این دو وجود دارد؛ البته ممکن است در معنویتهای نوظهور نیز توصیه های اخلاقی باشد، اما گستره و روشنی منظومه اخلاقی ارايه شده از سوی پیامبر بی نظیر می باشد. تفاوت دیگر، برنامه عبادی اسلام می باشد که برخلاف برنامه معنویتهای نوظهور و مدیتیشن، منظم، سهل، کوتاه و تاثیرگذار می باشد. تفاوت در سطح مبانی، تعریف انسان و حقیقت وجود انسان، نگرش به جهان هستی، خداوند و مراحل گوناگون زندگی، از دیگر تفاوتهای اساسی میان معنویت اسلام و معنویتهای نوظهور می باشد.

با توجه به غنای آموزه های پیامبر(ص) و عرفان اسلامی، چه راهکاری برای ترویج آن در بین مردم، پیشنهاد می شود؟

– مهم ترین راهکار، بازگشت به قرآن کریم می باشد. قرآن کریم رهآورد شکوفايی معنوی پیامبر است که همه استعدادهای معنوی اش را بهره برداری کرد و به نور خدا پیوست و آن روشنايی و عشق بی‌کران را از طریق وحی، دریافت نمود و برای بشریت به ارمغان آورد. مهمترین چیزی که می تواند ما را به معنویت پیامبر برساند، تدبر در قرآن است که معانی آن پایان پذیر نیست و در مرحله بعد، عمل به آن است، به طوری که زندگی ما تبدیل به قرآن عملی شود که البته نیازمند استفاده از سخنان و سیره پیامبر (ص)و اهل بیت (ع) می باشد.