باور مؤسس فرقه حلقه دربارهی نذر چیست؟
مقدّمه
محمدعلی طاهری بنیانگذار فرقهی عرفان حلقه نذر را به دو دسته مشروط و نامشروط تقسیم کرده است، وی پس از این تقسیمبندی و ارائهی توضیحاتی، نذرِ مشروط را رشوهی به خدا میداند. در این گفتار، سخنان طاهری را زیر ذرهبین گذاشته، از صافی اسلام، مطابق با آیات و روایات میگذرانیم تا سره از ناسره مشخص و سخن حق هویدا شود، باشد که به سخن حق برسیم.
محمدعلی طاهری در اینباره گفته است:
«بحث نذر در دنياي وارونه و غير وارونه؛ ما دو جور نذر داريم نذرِ مشرو ط و نذر نامشروط، نذری که شرط گذاشتيم و نذري که شرط نگذاشتيم؛ نذرِ نامشروط را ما برای جذب فيِض کائنات، جذب فيض الهي بدون اينکه شرطي گذاشته باشيم؛ يک خيراتي میکنیم، يک گوسفندي میدهیم به خانه سالمندان يا به کجا، اين نامشروط است، مي گوئیم اين را میدهیم برای جذِب فيض الهي، يک موقع است که مي گوئیم مثلاً خدايا من اين برج را بسازم يک گوسفندي نذرت میکنم، من بروم دانشگاه، يک کاري کن من قبول بشوم، اين گوسفند را من برايت قرباني میکنم، يعني ما به او پيشنهاد رشوه میدهیم، يعني تو يک نفر را پشت در دانشگاه نگه دار تا من بروم داشگاه، بعد يک گوسفندي برای تو، من قرباني میکنم، مگر اون گوسفند میخواهد بخورد، بعد تازه نصفش را خودمان به دندان میکشیم، پس در اينجا (دنیای وارونه) پيشنهاد رشوه و نقض عدالت است و در اينجا (دنیای غيروارونه) جذب فيض کائنات، جذب فيض الهي است»[1].
نذر به عنوان یکی از اعمال عبادی دین اسلام که به منظور تقرب خداست، در آیات متعددی از قرآن و سیره معصومین علیهم السلام به آن پرداخته شده است که در این مقاله این آیات را مورد بررسی قرار میدهیم.
نذر در آیات و روایات
۱) سوره مبارکه آل عمران آیه 35
إِذْ قَالَتِ امْرَأَةُ عِمْرَانَ رَبِّ إِنِّي نَذَرْتُ لَكَ مَا فِي بَطْنِي مُحَرَّراً فَتَقَبَّلْ مِنِّي إِنَّكَ أَنْتَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ؛ (به یاد آورید) هنگامی را که همسرِ «عمران» گفت: «خداوندا! آنچه را در رحم دارم، برای تو نذر کردم، که «محرَّر» (و آزاد، برای خدمت خانه تو) باشد. از من بپذیر، که تو شنوا و دانایی.
كلمه” نذر” به اين معنا است كه انسان چيزى بر خود واجب كند كه واجب نباشد. در این آیه به نذر مادر حضرت مریم اشاره شده که فرزندی که در شکم داشته است را برای خدا آزاد کند، و برای این نذر هیچ قید و شرطی قرار نداده، مثلاً این که اگر فرزندش پسر باشد و یا … بلکه مطلق نذر کرده و برای خدا نذر کرده است. و خداوند نیز این نذر را با آیهی شریفه «فَتَقَبَّلَها رَبُّها بِقَبُولٍ حَسَنٍ وَ أَنْبَتَها نَباتاً حَسَناً» پذیرفته است.
2) سوره مبارکه مريم آیه 26
فَكُلِي وَ اشْرَبِي وَ قَرِّي عَيْناً فَإِمَّا تَرَيِنَّ مِنَ الْبَشَرِ أَحَداً فَقُولِي إِنِّي نَذَرْتُ لِلرَّحْمٰنِ صَوْماً فَلَنْ أُكَلِّمَ الْيَوْمَ إِنْسِيّاً؛ (از این غذای لذیذ) بخور؛ و (از آن آب گوارا) بنوش؛ و چشمت را (به این مولود جدید) روشن دار! و هرگاه کسی از انسانها را دیدی، (با اشاره) بگو: من برای خداوند رحمان روزهای نذر کردهام؛ بنابراین امروز با هیچ انسانی هیچ سخن نمیگویم! (و بدان که این نوزاد، خودش از تو دفاع خواهد کرد!).
در این آیه و تفاسیری که بر آن گذشته، هیچ گونه شرطی برای نذر قید نشده است بلکه مریم سلام الله علیها مکلف است که برای خدای رحمان نذر کرده و روزهی سکوت بگیرد.
در دو آیهی فوق نذر و وفای به نذر مشروط به برآوردن هیچ خواسته و حاجتی نشده است. اما هر دو نذر از یک ویژگی بسار مهم برخوردارند و آن اینکه هر دو نذر برای خدا بوده است یعنی به قصد و نیّت قرب الهی و رضا و خشنودی خداوند رحمان.
۳) سوره مبارکه حج آیه 29
ثُمَّ لْيَقْضُوا تَفَثَهُمْ وَ لْيُوفُوا نُذُورَهُمْ وَ لْيَطَّوَّفُوا بِالْبَيْتِ الْعَتِيقِ؛ سپس، باید آلودگیهایشان را برطرف سازند؛ و به نذرهای خود وفا کنند؛ و بر گرد خانه گرامی کعبه، طواف کنند.
در این آیه به مطلق وفای به نذر اشاره شده و به نوع خاصی از نذر اشاره نشده است.
4) سوره مبارکه انسان آیه 7
يُوفُونَ بِالنَّذْرِ وَ يَخَافُونَ يَوْماً كَانَ شَرُّهُ مُسْتَطِيراً؛ آنها به نذر خود وفا میکنند، و از روزی که شرّ و عذابش گسترده است میترسند.
در شأن نزول این آیه مبارکه از قول امام باقر علیه السلام آمده است: الإمامُ الباقرُ عليه السلام ـ في قولهِ تعالى: «يُوفُونَ بالنَّذْرِ». مَرِضَ الحَسنُ والحُسينُ وهُما صَبيّانِ صَغيرانِ، فعادَهُما رَسولُ اللّه ِ صلى الله عليه و آله ومَعهُ رجُلانِ، فقالَ أحَدُهُما: يا أبا الحَسَنِ، لو نَذَرتَ في ابنَيكَ نَذرا إن عافاهُما اللّه ُ، فقالَ: أصومُ ثَلاثَةَ أيّامٍ شُكرا للّه ِ عَزَّوجلَّ، وكذلكَ قالَت فاطمَةُ، وكذلكَ قالَت جارِيَتُهُم فِضَّةُ، فألبَسَهُما اللّه عافِيَةً فأصبَحوا صِياما[2].
امام باقر عليه السلام ـ درباره آيه «به نذر خود وفا میکنند» ـ فرمود: حسن و حسين عليهماالسلام در خردسالى بيمار شدند. رسول خدا صلى الله عليه و آله به همراه دو نفر ديگر به عيادت آنان رفت. يكى از آن دو مرد گفت: اى ابا الحسن! كاش براى اين دو طفل خود نذرى میکردی تا خداوند شفايشان دهد. على عليه السلام فرمود: براى سپاسگزارى از خداوند عز و جل سه روز روزه میگیرم. فاطمه عليهاالسلام و كنيز آنها فضّه نيز همين حرف را زدند. پس، خداوند بر آن دو لباس عافيت پوشاند و آنان روزه گرفتند.
نکته مهم در روایت ذکر شده این است که امیر المومنین علیه السلام میفرماید برای سپاس گذاری از خداوند سه روز روزه میگیرم، یعنی امام علیه السلام خواستار سلامت و شفای فرزندانشان از خداوند هستد و نذر میکنند یا خود را متعهد میکنند در صورتی که خداوند فرزندانشان را شفا دهد برای سپاسگزاری روزه بگیرند، میتوان گفت که حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام خود را متعهد کرده در برابر چیزی که خدا به او میدهد سپاسگزارری کند.
این آیه ، تفسیر و شأن نزولش، نوع نذر مشروط را بیان میکند یعنی در صورت رسیدن به آن خواستهی مورد نظر (شفای حسنین علیهما السلام) میبایست روزه میگرفتند و در غیر این صورت آنان مکلف به گرفتن روزه نبودند. در واقع در سیرهی پیشوایان معصوم علیهم السلام چنین نذری نه تنها پذیرفته شده است که آن حضرات خود چنین نذری انجام داده و خداوند در این آیه با پذیرش این نوع نذر، نذر مشروط را تأیید نموده است.
نکته ای که قابل تأمل میباشد این است که: وجه اشتراک این آیه با توجه به روایت مفسران و آیات 35 آل عمران و 26 مریم، داشتن نیّت الهی است. که موجب خلوص نیت و تقرب الهی است. همچنین در این آیه و آیهی 29 وجه اشتراک وفای به نذر میباشد، که یکی از مهمترین مزایای وفای به نذر این است که انسان را در برابر مسِولیتها و تعهداتی که به اختیار پذیرفته است متعهد بار میآورد.
5) سوره مبارکه حج آیه 36
وَ الْبُدْنَ جَعَلْنَاهَا لَكُمْ مِنْ شَعَائِرِ اللَّهِ لَكُمْ فیها خَيْرٌ فَاذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ عَلَيْهَا صَوَافَّ فَإِذَا وَجَبَتْ جنوبها فَكُلُوا مِنْهَا وَ أَطْعِمُوا الْقَانِعَ وَ الْمُعْتَرَّ كَذٰلِكَ سَخَّرْنَاهَا لَكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ؛ و شترهای چاق و فربه را (در مراسم حج) برای شما از شعائر الهی قرار دادیم؛ در آنها برای شما خیر و برکت است؛ نام خدا را (هنگام قربانی کردن) در حالی که به صف ایستادهاند بر آنها ببرید؛ و هنگامی که پهلوهایشان آرام گرفت (و جان دادند)، از گوشت آنها بخورید، و مستمندان قانع و فقیران را نیز از آن اطعام کنید! این گونه ما آنها را مسخّرتان ساختیم، تا شکر خدا را بجا آورید.
6) سوره مبارکه حج آیه 37
لَنْ يَنَالَ اللَّهَ لُحُومُهَا وَ لاَ دِمَاؤُهَا وَ لكِنْ يَنَالُهُ التَّقْوَى مِنْكُمْ كَذلِكَ سَخَّرَهَا لَكُمْ لِتُكَبِّرُوا اللَّهَ عَلَى مَا هَدَاكُمْ وَ بَشِّرِ الْمُحْسِنِينَ؛ نه گوشتها و نه خونهای آنها، هرگز به خدا نمیرسد. آنچه به او میرسد، تقوا و پرهیزگاری شماست. این گونه خداوند آنها را مسخّر شما ساخته، تا او را بخاطر آنکه شما را هدایت کرده است بزرگ بشمرید؛ و بشارت ده نیکوکاران را.
و در این آیه که البته در مورد قربانی کردن در ایام حج است بی نیازی خداوند از قربانیها را بیان میکند و آنچه که مورد پذیرش خداوند قرار میگیرد تقواست، تقوایی که سبب قرب الهی میشود.
و علامه طباطبایی در تفسیر این آیه میفرماید: لَن يَنَالَ اللَّهَ لحُومُهَا وَ لا دِمَاؤُهَا وَ لَكِن يَنَالُهُ التَّقْوَى مِنكُمْ…
اين جمله به منزله دفع دخل است. به عبارت ساده تر: پاسخ از سؤالى است كه ممكن است بشود، چون ممكن است ساده لوحى توهم كند كه خدا از اين قربانى استفاده میکند و بهره اى از گوشت و يا خون آن عايدش میشود، لذا جواب داد، كه: نه، چيزى از اين قربانیها و گوشت و خون آنها عايد خدا نمیشود، چون خدا منزه است از جسميت و از هر حاجتى. تنها تقواى شما به او میرسد، آن هم به اين معنا كه دارندگان تقوى به او تقرب میجویند.
و يا ممكن است كسى كه آنطور ساده لوح نيست چنين توهم كند كه با اينكه خدا منزه از جسميت و از هر نقص و حاجتى است و از گوشت و خون قربانیها بهره اى نمیبرد ديگر چه معنا دارد كه ما حيوانات خود را به نام او قربانى كنيم؟ لذا جواب داده كه مطلب همينطور است، و ليكن اين قربانیها اثرى معنوى براى آورندهاش دارد و آن صفات و آثار معنوى است كه جا دارد كه به خدا برسد، به معناى اينكه جا دارد كه به سوى خداى تعالى صعود كند و صاحبش را به خدا نزديك كند آنقدر نزديك كند كه ديگر حجابى بين او و خدا نماند[3].
باتوجه به اینکه یکی از مصادیق نذر قربانی کردن حیوانات حلال گوشت است، و اینکه طاهری در مثالش برای رشوه دانستن نذر مشروط گفته است «در نذر مشروط مثلاً گوسفندی قربانی میکنیم و بعد بیشترش را خودمان به دندان میکشیم ….» میتوان در مورد نذر دو نکته استنباط کرد:
1 – اگر نذر کننده خود نیز از نذر (قربانی) استفاده کند هیچ اشکالی ندارد. (مگر اینکه جز شروط نذرش باشد).
2- خداوند متعال ذاتی است بی نیاز از هر حاجتی، که انسان بخواهد نذر و قربانی به او بدهد یا به این وسیله سودی به او برساند و یا رشوه ای تا خواستههایش را از او بگیرد.
3- آنچه از نذر و قربانی به خدا میرسد تقوای قلبها و خلوص نیّت است، که انسان را در مسیر کمال و بندگی خدا قرار میدهد. که خدا از این هم بی نیاز است واین خود فرصتی است برای رشد بندگان.
4- در نذر منافع بسیاری برا مسلمین و بخصوص شخص نذر کننده هست، از جمله سبب قرب الهی برای نذر کننده و رفع نیازهای فقیران و مستمندان است.
نکته: قربانی کردن فقط یکی از مصادیق نذر است، هر عمل صالحی که انسان به نیت الهی، به صورت نذر، خود را بدان متعهد کند از مصادیق نذر میباشد. مانند نذر کردن نماز، صلوات، روزه، خدمت به بندگان خدا، تنظیف مسجد، خواندن نماز واجب در مکانی که فضیلت بیشتر دارد، غسل و وضو و…..
و نذر به اعتباری دیگر به نذر واجب و مستحب تقسیم میشود.
در ادامهی سخنان آقای طاهری، ایشان نذر مشروط را نقض عدالت میداند؛ در جواب ایشان باید گفت که نذر چه مشروط وچه نا مشروط نمیتواند نقض عدالت باشد چرا که این موقعیتی است که خداوند برای همهی بندگانش قرار داده نه عده ای خاص و مصداقی برایش مشخص نکرده تا هر کس در حد وسع و تواناییش هر آنچه را که میتواند از عمل صالح نذر کند و شرط پذیرش را داشتن خلوص و نیت الهی که امری است درونی و بی نیاز از صرف هرگونه هزینه مادی قرار داده است، و این خود عین عدالت میباشد.
نتیجه:
در دین مبین اسلام طبق آیات فوق. هر دو نوع نذر مشروط و نامشروط وجود دارد و هر دو پذیرفته و مورد تأیید پروردگار هستند. نذر مشروط را نمیتوان رشوه به خداوند نامید چرا که عهدی است بین بنده و پروردگارش، در صورتی که به خواستهاش برسد بدان عهد وفا میکند ودر غیر رسیدن به خواسته تکلیفی بر عهدهی او نیست و خدا را از این نذرها سود و منفعتی نیست بلکه تمام سود و منفعت مادّی و معنوی آن برای بندگانش، بخصوص فرد نذر کننده میباشد . و مهمترین شرط برای نذر نیّت قرب الهی و رضا و خشنودی خداست، یعنی برای خدا باشد.
نویسنده: مریم علی پور
پی نوشت:
[1]- جزوه ترم ۲، ص.۱۰۲.
[3] – ترجمه تفسیر شریف المیزان، ج 14، ص 531.